Бала кезімізде «машинаның доңғалағы», «велосипедтің доңғалағы» дегенді жиі еститін тәрізді едік. Ал бүгінде маңдайшасында «Дөңгелек жөндеу» деп жазылған шеберханалар қаптап тұр.
Мұның қайсысы дұрыс-бұрыстығын білу үшін қолымызға түскен кітапқа көз жүгірттік. Айтқандай-ақ, әйгілі жазушы Мұхтар Мағауин «Аласапыран» атты тарихи романында «алты доңғалақты қайың арба» деп жазыпты. Және бір мысал: «– Доңғалағы тасқа секірген арбадай салдырлайсың да жөнелесің сен-ақ, – деп кейіді Бондаренко» (Тахауи Ахтанов). Мұндай мысалдарды әдеби туындылардан көптеп келтіруге болады. Енді энциклопедияны алып қарайық: «Доңғалақ – арбаның жүрісін оңайлататын айналмалы тетік. Д. машина, трактор, паравоз, т.б. қозғалмалы механизмдерде де болады» (ҚСЭ, 4-том, 23-бет). Бұл бұл ма, А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты әзірлеген «Орысша-қазақша сөздікте»: «колесо – доңғалақ» деп аударылған.
Бұрыннан сөздік қорымызда бар «доңғалақ» атауының орнына неге «дөңгелек» дейтін болдық? Сондай-ақ, «істейді» деген етістіктің орнына «жұмыс жасайды» дейтінді шығардық. «Бастық» деген сөз де анайы екен. Осыларға қарап, ана тілімізді «мәдениеттендіру» жүріп жатыр ма деген ойға келер едік.
Тіл жанашырлары орыс тіліндегі «вопрос» сөзі қазақша екі мағына беретінін, оның «мәселе» деген ұғымын ауызға алмай, «сұрақ» деген бір-ақ сөзінің жиі айтылатынын баспасөз беттерінде көтеріп-ақ келеді. Бірақ оған құлақ қойып жатқандар жоқ. Сөздің мәнін жете біледі деген жазушымыздың өзі әдеби туындысында: «Жастар некелесуге арыз жазды» дегенін оқып, іштей қынжылдық. Біле-білсек, «арыз» шағым, наразылық тұрғысында жазылмақ. Ал «арыз» бен «өтініш» тіпті қарама-қайшы екі мағына береді. Айта берсек, сөздік қорымызда ежелден бар сөздерімізді орынды қолдана білмеушілікке мысал көп. Неге солай?!
Сондай-ақ оқыңыз
Шахмұрат ИБАДАТҰЛЫ.
