Қақпан ем, әкем аты Жиренбай-ды,
Тоқ тұтқан көңіліме жалғыз тайды.
Қыдырып, ел аралап ертелі-кеш,
Өлеңмен соқыр Қақпан атын жайды.
Былтыр, арқа ардақтыларының бірі, дала дарыны, ақын, әнші Қақпан (Батырбек) Жиренбайұлының туғанына 160 жыл болды. Қат-қабат шаруадан қол енді босап жатыр. «Ештен кеш жақсы» деген бар. Кейінгі ұрпақ біліп жүрсін деген оймен қолға қалам алып едім.
Қақпан (Батырбек) Жиенбайұлы Ақмола уезі, Ақсу-Аюлы жерінде Бұғылы тауының баурайындағы Қақпан сайында дүниеге келген екен. Шешек ауруына ұшырап жеті жасында қос жанарынан айрылған. Қауып сөйлейтін тілі уытты болған соң халық Қақпан – еркелетіп Қапаш атап кеткен. (С.О) Жастай зағип болып, жар басында зарлап, өлеңдетіп отырған Қақпанды Шортанбай ақын Қанайұлы үйіне ертіп әкеліп тәрбиелейді, домбыра үйретіп, ақын қылады (Кәмел Жүністегінің естелігінен).
*Ел ішінде мынадай аңыз-әңгіме бар. Шашасына шаң жұқтырмаған атақты Шашубай ақын: «Өнер жолында жүргенде талай тарлан ақындармен сайысқа түстім. Алдыма жан салғаным жоқ. Солай бола тұрса да, бір арманым бар. Тіршілігімде Қақпанның маңайына бара алмай кеттім», – дейді. Көпшілік таңырқап: «Оныңыз қалай, неге бара алмадыңыз?» дегенде, ақын: «Өйткені Қақпан бір ауыз сөзге келсе мертіктіреді, екі ауыз сөзге келсең өлтіреді», – деген екен. Мұны ақынның ақынға берген жоғары бағасы деп түсінуіміз керек.
**…Жұмат Шанин бір күні: Сәкеннің пәтерінен Қапаш (Қақпан – С. О.) деген әнші алып келесің концертке, кешке, – деді. Шешектен екі көзі жоқ еді. Жетелеп сахнаға шығардым. Біржанның «Ләйлім шырағын», Сегіз серінің «Ақбақай» әнін керемет айтып шықты. Халыққа «Ақбақай» керемет ұнады. Сәкен: «Бісіміллә, мына Қапаш әншіні сен үшін сонау Арқадан алдырдым. Үш күнде «Ақбақайды» үйрен», – деді. Сәкен үйіндегі жеңгей елде еді. Үшінші күні кешке жайлана отырып Сәкенге өткеруге айта бастадым. Сәкен жымиып: міне, «Алтыбасар», «Ардақ», «Гауһар тас», Қызыл бидай» әндеріне серік болды. Сен жассың ғой, мұнан да ырғағына жеткіз», – деп еді.
Сондай-ақ оқыңыз
Ақынның аталас бауыры Ақсу-Аюлы кентінің тұрғыны Ермек Мұстафиннің айтуы бойынша Жиренбайдан – Құттыбек, Бұлдыбек, Құлыбек, Құлдыбай және Батырбек (Қақпан) туады.
Алланың берген суырыпсалма ақындық қасиеті, әнші-күйшілігімен ел еркесі соқыр Қақпан атанған тұлға. «Екі көзі жоқ, жанарсыз болғанмен күйді керемет тартқан. Тарихта оның есімі Соқыр ақын деп те кездеседі. Осы өңірге аты мәшһүр Қақпан ақынның алақанының табы тиген, ғажайып домбыраны «Алланың жазуымен» қолға ұстап көруді нәсіп етті», – тартып көр, деді өнер жанашыры Кәмел аға. Жарықтық күмбірлей жөнелді. Қолымыздағы домбыраның сыртқы пішіміне қарағанда ертеректе жасалған аспап екені айқын аңғарылады. Ағашының түсі ерекше. Мұндай түрі қазір көп кездеспейді. Тарихи домбыраның күмбірлеген үніне сүйсініп, бір-екі әуенге салып көрдім. Арада көп жылдар өткеніне қарамастан аспап дауысының бұзылмағанын, әлі күнге бабында сақталғанын байқадық. Жағымды қоңыр үн жаныңа тым жақын. Қазіргі домбыралардың дауысына мүлде ұқсамайды. Көлемі шағын болғанмен, тағлымы зор жәдігер. Ұстауға өте ыңғайлы. Жазушы ағамыз домбыра иесінің аянышты тағдыры жайында әңгімелегенде, қазақ даласын жалмаған ашаршылықтың тағы бір ақтаңдағының беті ашылған еді. «1931 жылы жұрттың малының бәрі жаппай тәркіленді. Сонда екінші хатшы ақынның бес ешкісін қоймай, тартып алған. Өзі соқыр адам екі баласымен қалай күнелтеді? Содан Қызылжардағы ағайындарын жағаламақ оймен, елден ұзап бара жатып туыстарын аралаған екен. «Қақа, елден кетіп барасыз. Біз сізді енді сағынамыз-ау, сондықтан мына халқыңызға не мұра қалдырасыз?» деп қолқалапты дүйім жұрт қоштасып жатқанда. Сонда осы елдегі үнемі ән салып жүретін бір өнерлі жігітті шақырып алып: «Мына домбыраны сен ал», – деп тапсырған көрінеді. Ол кісі о дүниелік болып кеткен. Оның немересінің қолында осы домбыра 80 жыл сақталыпты. Қасқатайдың Жекені серілеу кісі болған деседі, мен мұны оның баласы Серікбектен алдым», – деп жәдігерді олжалау оңай соқпағанын айтты.
«Осы үйде бір домбыра бар деп естіп келдім, соны көруге бола ма?» – дедім үй иесінен. Ол менімен біраз әңгімелескеннен кейін ұлына: «Домбыраны әкел», – деді. ол алып келді. Қолыма ұстап көрдім. Түбі ойылып, пернесі үзіліп, домбыра құруға айналыпты. Қаңқасы ғана қалған. Сосын әлгі жігіт: «Мен сіздің не себепті келгеніңізді түсіндім. Ешқандай сөзім жоқ, енді домбыра сіздікі», – деп келте қайырды.
Қанша қиналғанмен маған мына қазынаны қия салғанына қарағанда, мәрт азамат екен. Осыдан екі жыл бұрын Арқа әнші-күйшілерінің алтыншы домбырасы қолыма осылай тиді. Қазір жетінші домбыраны іздестіріп жүрмін» деп өткенге ой жүгірткен шежіреші о жер, бұ жеріне әбден шеге қағылып, жарылған домбыраны көп мұраның бірі деп есептемейді. «Ішіне түскен сынығын алу үшін бір күн отырып әуре болдым. Кешке таман әбден діңкелеп шаршап, үстелдің үстіне қойдым да кетіп қалдым. Таңертең орнымнан тұра сала домбыраға тағылған сымды өзіме сәл тарта бастағаным сол еді, әлгі сынығы сыртына өзі шығып келе жатыр. Жүрегім селк ете қалды. Қақпан ақын тегін кісі емес екен-ау дедім…
Ол кісінің біраз өлеңдері сақталған. Әндерін белгілі әнші жерлесі Нәсіпжан Құлшықова тамылжытып орындайды. Қақпан ақын 70 жасқа қараған шағында Қызылжарда 1933 жылы қайтыс болды. Екі баласы соғыста қаза тапты. Бірақ қасиетті домбыраны кім жасағаны белгісіз», – деді өлкетанушы әрі шежіреші-мұрағатшы Кәмел аға Жүністегі.
Серік Оспан,
өнер зерттеуші,
Қазақстанның еңбек сіңірген артисі.
Ұлытау облысы мәдени-сауық және шығармашылық ғылыми-әдістемелік
орталығы басшысының орынбасары.
*, ** Жүністегі КӘмел. «Шырағдан». – «Ел шежіре». 2007. 16-18 бб.
