Ұлттық құрылтайдың алғашқысы қасиетті Ұлытаудың қапталында жатқан Жошы хан кесенесінде өткені белгілі. Сосын қазақ хандары мен батырлары бақилық мекенін тапқан Түркістан мен ежелгі Сарайшықтың іргесіндегі Атырауда жалғасты. Төртіншісі наурызда Бурабайда өтпек.
Жақында Қазақстанның Құрметті металлургі, Қарағанды облысы және Жезқазған қаласының Құрметті азаматы, «Қазақмыс» корпорациясы Ардагерлер ұйымының төрағасы, техника ғылымдарының кандидаты Төлеген БҮКІРОВПЕН жүздесіп, азын-аулақ
– Былтыр 21 желтоқсанда Астанадағы Президент орталығында ҚР-ның Мемлекеттік кеңесшісі Ерлан Қарин Ұлттық құрылтайдың кезекті отырысын өткізді. Төке, әңгімені осыдан бастасақ…
– Ұлттық құрылтай мүшелері қатысқан басқосуда бір жылда атқарылған жұмыс қортындыланды. Мемлекеттік кеңесші Ұлттық құрылтай мүшелері Шығыс Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында көшпелі отырыс өткізіп, жұртшылықпен кездескенін, сондай-ақ, өңірлік қоғамдық кеңестер атынан келген Ұлттық құрылтай мүшелерімен бөлек кездескенін атап өтті.
Ұлттық құрылтайдың Атырау қаласында өткен үшінші отырысында 40 бөлімнен тұратын ауқымды жоспар қабылданды. Қазірдің өзінде оның басым бөлігі орындалды. Атап айтқанда, «Тәуелсіздік және отаншылдық», «Әділдік пен жауапкершілік», «Еңбекқорлық пен кәсіби біліктілік», «Заң мен тәртіп», «Жасампаздық және жаңашылдық» сияқты жалпыұлттық құндылықты орнықтыруға бағытталған бастамалар бар.
Үшінші отырыста көтерілген бастамаларды жүзеге асыру үшін жеті заңға түзету енгізіліп, Мемлекет басшысы қол қойды. Олар: «Әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері», «Шегуге келмейтін темекі өнімдері мен вейптерге тыйым салу», «Мемлекеттік наградалар», «Онамастика мәселелері», «Нышандарды біріңғай стандартқа келтіру», «Вандализм және табиғи объектілерді қорғау», «Ойын бизнесі, лотарея және лотарея қызметі». Есірткі өндіруші мен тасымалдаушы жауапкершілігін саралау жөніндегі түзетулер, Құрметті атақтарға қатысты өзгертулер және Археология саласындағы түзетулерді Мәжіліс пен Сенат мақұлдады.
Е. Қарин білім беру ошақтарындағы жалпыұлттық құндылықтарға негізделген тәрбие жұмысы бағдарламасын атап өтті. Оқу-ағарту министрі Ғ. Бейсембаев жаңа оқу жылынан бастап мектептерге енгізілген «Біртұтас тәрбие» бағдарламасының нәтижесін ортаға салды. Министр: «Бұл – ұлттық, адами құндылықтарға негізделген маңызды тұжырымдама» деді. Бағдарламада тәрбие жұмысын жүзеге асыру үшін жас ұрпақтың бойында қалыптастырылуы тиіс құндылықтар мен тәрбиенің айқын мақсаты көрсетілген. Бүгінгі жас ұрпақ елдің ертеңгі еңбекқор, адал, саналы, жасампаз азаматы болып қалыптасуы үшін тәрбие сәби кезден қалыптасуы керек
Иә, елде ұрпақ тәрбиесі кенжелеп қалғаны жасырын емес. Біз мықты IТ маманын, мықты инженер немесе биолог оқытармыз. Алайда, бойына адами құндылықтарды сіңірмей, қарапайым, мейірімді және ел қамын ойлайтын тұлға тәрбиелеу қиындау болар. Біздің мақсат – ел қамын ойлаған парасатты ұрпақ тәрбиелеу. Ғұлама Әбу Насыр әл-Фараби: «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың жауы» деген терең мағыналы сөзінде осыны жүйелі жеткізген. Ұлттық мұраны қастерлеген, ата-баба салт-дәстүрінен ажырамаған, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсететін ұрпақ қалыптастыру –күн тәртібінде тұрған негізгі мәселе.
Ұлттық құрылтай мүшесі, бала құқықтары жөніндегі уәкіл Динара Зәкиева балалардың құқығын қорғауда мемлекет тарапынан жасалған шаралар туралы баяндады. Жиын барысында бала қауіпсіздігі, озық білім беру, аталған бағдарламаға Ұлттық қордан қаражат бөлу туралы пікірлер ортаға салынып, бірнеше ұсыныстар жасалды. Ұлттық құрылтай жалпылама жиын емес, қоғамдағы өзекті мәселені көтеретін алаң. Сондықтан, оның күн тәртібіне қойылатын әрбір тақырып отырыста терең талқылаудан өтеді.
– Былтыр өзіңіз бұйдалап, талқыға алып шыққан мәселенің бірпарасына тоқталсаңыз…
– Қысқа қайырсам, мынаған саяды:
- Жер қойнауындағы кенді ысырапқа ұшыратпай, толық игеру керек. Өкінішке орай, кен құрамындағы негізгі металлдарды алу, леспе металды өндіру, өңдеу өз мәнінде жүргізілмей отыр. Егер кен қоры шектеулі екенін ескерсек, оны неғұрлым тиімді пайдалануды қолға алатын уақыт келді. Сірә, Заңдарға тиісті өзгертулер енгізу қажет.
- Кеңес кезеңдегі Қазақстанды шикізат қоры ретінде пайдалану саясаты әлі жүріп жатыр. Көп айтылады, бірақ үлкенді-кішілі жобалар әлі толық орындалмауда. Өндірілген металлдарды шикізат күйінде сатамыз. Қосымша құны жоғары өнім алуды үкімет қолға алуы абзал, болмаса алпауыт мекемелерге міндеттеу керек. Кезінде өндіріс ошағын басқарған білікті инженерлер, ғалымдар өзінің тәжірибесін жас буынмен бөлісуге және тиісті көмек көрсетуге дайын.
- Қазақ жеріндегі сирек кездесетін металлдарды өндіру және өңдеу туралы кешенді бағдарлама қабылдайтын уақыт жетті.
- Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеп, халық тұтынатын дайын азық-түлік пен өнім шығару жұмысы жаппай ақсап жатыр.
- Кеңес Одағы ыдырамай тұрғанда Ертістің суын Жезқазғанға жеткізу жобасы бекітіліп, қаражат бөлініп, бірқатар жұмыс атқарылды. Тәуелсіздік алғалы ол тоқтап қалды. Орнатылған қондырғы мен құбыр қолды болып кетті. Ұлытау облысы шөлейтте орналасқанын ескерсек, таяу уақытта су тапшылығы болатыны сөзсіз. Үкімет осы жобаны қайта қолға алғаны абзал.
- Ұлттық идеология керек. Ана тіліміздің қолдану аясын кеңейту, ғасырлар бойы шыңдалған қазақ халқының мәдениеті, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын мектеп оқушыларына арнайы оқытқан абзал.
– Биыл осы айдың басында кезекті Ұлттық құрылтайға дайындық мақсатында, тың ұсыныстар мен көтерілетін мәселелерді алдын-ала талқылау үшін тізгінін мәдениет және ақпарат министрі Аида Балаева ұстаған отырыс өткенін естідік. Сіз де қатысып қайтыпсыз…
– Мен бұл жолы Ұлытау облысында онкология емханасын салуды жеделдету, «Біртұтас тәрбие» бағдарламасына қазақтың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын толық енгізу, той мен құдайы ас өткізуді мемлекет тарапынан бір жүйге келтіру мәселесін көтердім.
Өткен жылы Ұлытау облысы мен «Экосервис» мекемесі келісім-шарт жасасқаны белгілі. Бірақ, атқарылған жұмыстан ресми хабар жоқ. Әлі есімде, 1990 жылы Жезқазғанның төңірегіндегі топырақ, су, өсімдіктен сынама алынды. Талдау қортындысында қорғасын, мырыш, кадмий, күшәла, т.б. элемент шектік рауалы қойырлықтан бірнеше есе артық екені анықталды. «Экосервиске» бюджеттен миллиондаған теңге қаражат бөлінді. Жалпы Ұлытау облысын экологиялық қауіпті аймақ тізіміне кіргізу керектігін алға тарттым.
Жезқазған қаласында 2013 жылы құрылған «Қазақтың Кетбұқасы» қоғамдық бірлестігі 2019 және 2023 жылдары «Ақсақ құлан. Кетбұқа би» халықаралық күйшілер байқауын өткізді. Осы күй сайысын Мәдениет және ақпарат министірлігі қолға алып, жүйелі түрде өткізіп тұрса, жазушы, ақын Кенжебай Ахметовтың «Алтын бұғаулы арыстан» пьесасы ел театрларында қойылса және кино түсірілсе деген ұсыныс айттым.
Әр өңірден келген әріптестер өзінің ой-пікірін іркілмей ортаға салды. Қоғамдағы жағымсыз жағдайларды реттеу үшін Заңның үстемдігі керектігі айтылды. Мәжбүрлеу шарасын қолданбай тәртіп болмайтыны анық. Бүгінгі біздің қоғамның дамымай отырғанының өзі Заңның босаңдығынан, бастысы – жауапкершіліктің төмендігі. Заңның жемқорлық, адамның қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты нормаларын қатайту қажеттігін халық сұрап та жатыр. Ол орынды. Бастысы – елде Заңның үстемдігін орнату керек. Заңның алдында барлық адам бірдей болса ғана, бізде әділетті қоғам орнайды. Ел басшысының сөзі дұрыс, бірақ маңындағы тыңдаушы мен орындаушы түзелмеген. Үкімет басындағының басым бөлігі – бұрынғы жүйенің марқасқалары. Олар өздері отырған бұтақты кеспейтіні айдан анық!
Жауапкершілікті арттыру жолын қатаң бекіту керек. Мысалы, өткенде Қазақстан әуе жолдары компаниясын шет елге берген премьер-министрдің жарлығы барып тұрған қылмыс. Дайын тұрған дүниені біреудің қолына ұстата салды. Ол қазір премьер-министр емес, бірақ бар адам. Ол халыққа опасыздық жасады. Бірақ, жауапқа тартылмады. Мұндай кезде жоғарғы лауазымды тұлғаның жауапкершілігі мүлдем жоғары болуы қажет. Сонда ғана елде тәртіп орнап, жауапкершілік артып, биліктегі кез келген адам, он, жиырма, елу жылдан соң да жауапқа тартылатынын білсе, Заңның үстемдігі орнайды.
Әр өңірден келген әріптестерім өзінің ой-пікірін, ұсынысын іркілмей ортаға салды. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Жолдауында экономиканы әртараптандыру мен елдің өнеркәсіптік қуатын арттыруға айрықша назар аударды. Шикізаттық тәуелділік пен кен өндіру және өңдеу өндірісін өркендету тақырыбына тоқталсақ, жалпы Қазақстан бойынша көңіл аударатын ірі жобалар бар екенін жоққа шығара алмаймыз. Алайда, Ұлытау облысында мыс өндірісмен экономикалық байланысы орныққан жаңа жобалар баяу жүзеге асырылуда.
Біздегі бизнес негізінен сауда, тамақтандыру және тағы басқа қызмет көрсету саласына бағытталған. Рас, бастапқыда бөлшек жасау, сүзгі шығару, жабдықтың тетігін құю сияқты мыс өнеркәсібімен тығыз байланыста жұмыс жасауға бағдар ұстанған жобалар болды. Амал не, алғашқыда шахта, мыс қорыту заводы немесе байыту фабрикасына негізгі жабдықтаушы болуды көздеген олардың мақсаты күткендегідей жоғары нәтиже бермей отыр.
Аймақ кәсіпкерлері толыққанды шағын өңдеу өнеркәсібін өркендету үшін жергілікті шикізат – мыс сатып алуға мүмкіндік тудыру қажеттігін ұдайы айтып келеді. Бірақ, Жезқазғанда өндірілген барлық мыс өнімі шетелге жол тартады, жергілікті бизнеске ештеңе бұйырмайды. Мемлекет басшысы да шикізаттық тәуелділіктен арылудың ел экономикасын дамыту үшін стратегиялық маңызы бар екенін айтудан жалыққан емес. Өкінішке орай, тек кен өндіру және өңдеумен шектелген Жезқазған қайта облыс орталығына айналғанына қарамастан моноқала қатарында қалып отыр.
Мамандардың пайымдауына қарағанда, біздің аймақта кен қоры бар, бірақ, оның сапасы бұрынғыдан әлдеқайда төмендеп кеткен, құрамындағы металл үлесі өте аз. Кен орнының кедейленуі салдарынан туындаған мұндай жоғары сапалы шикізатқа зәрулік еріксіз ойландырады, демек, өндіріс үдерісін өзгерту қажет. Ал, гидрометаллургия сияқты жаңа технологияны өндіріске енгізу, құрамы кедей кеннен мыс айырудың тиімділігін арттыру – күн тәртібінде өткір тұрған мәселе.
Менің ойымша, экономиканы әртараптандыруда күткендегідей нәтижеге жету үшін шетелге шығарылатын отандық шикізаттың көлемін барынша қысқартып, қазақстандық бизнесмендердің қанат жаюына мүмкіндік беру керек. Мәселен, мыстан дайын өнім шығаратын завод салғысы келетіндер баршылық. Елде өңдеу кәсіпорнын салу жаңа жұмыс орнын ашуға ғана емес, аймақтың қалтасында қалатын қосымша құнды ұлғайтуға да мүмкіндік тудырады. Қазіргідей күрделі алмағайып заманда шетелдік жабдықтаушыларға тәуелділіктен арыламыз. Әзірге ҚР-ның «Экспорттық бақылау туралы» заңына өзгеріс енгізген дұрыс деп есептеймін, онда ең алдымен сыртқа шығарылатын шикізаттың шектеулі квотасы белгіленуі керек. Квотадан артық сатылған шикізатқа еселенген баж салығы салынса.
Отандық шикізатпен орта бизнес өкілінің аралас өндірісті өркендетуіне жол ашу барынша тұрақты және экологиялық таза технологияға көшуіне мүмкіндік береді. Бұл қоршаған ортаға келтіретін залалды азайтып қана қоймайды, заманауи әлемдік трендке сәйкес келеді. Әлемдік тәжірибеге назар аударсақ, өндіріс саласында орта бизнесті дамыту экономиканың өсуіне ерекше екпін беретінін көреміз. Мұндай өзгерісті жүзеге асыру үшін жеке сектор мен халықаралық ұйымдардың ынтымақтастығы өз алдына, ең бастысы заңнамалық үдеріске қатысатын депутаттардың саяси ерік-жігері қажет.
– Төке, соңғы сауал. Биылғы мерейлі мерекенің қатарында Ұлы Жеңістің 80 жылдығының шоқтығы биік тұр. Былтыр 8 қазанда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекет басшыларының кеңесі «Еңбек даңқы қаласы. 1941-1945 ж.ж.» құрметті атағын берудің Ережесін бекітті. Біздің өңірде сол Ереженің талабынан табылатын елді-мекен бар ма?
– Әрине, бар! Ұлытау ауданының Жезді кенті әбен лайық. 1941 жылы тамызда фашистер Кеңес Одағындағы марганецтің негізгі кен орны – Никопольды басып алып, қарашада маңызы жағынан Никопольден кейінгі Чиатура кен орнына баратын теміржолды кесіп тастады. Бұл екі кен орны КСРО-дағы марганецтің оннан тоғыз бөлігін (91,6 %) беретіндіктен, Кеңес Одағында марганец өндіру толық тоқтады. Бұл майдан үшін аса маңызды танк жасау да қаңтарылды деген сөз еді. Өйткені, танктің берік қаптамасын жасауға қажетті қоспа – марганец алатын басқа жер жоқ еді.
Өмір мен өлім арпалысқан, ортақ Отанның тағдыры таразы басына тартылған осындай қысылтаяң кезеңде, 1942 жылы 12 маусымда Жезді кентіндегі марганец кеніші 38 күнде іске қосылды. Жездіде марганец кені бар екенін 1928 жылы байқаған Қаныш Сәтбаев соған толық көз жеткізу мақсатында геологиялық-барлау отрядын ұйымдастырды. Қысқа мерзімде болжамды кен қорын есептеп, қара металлургия Халкоматына жіберді.
Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті елде марганецтің өте тапшы екенін ескере отырып Жездіде кеніш салуды және Орал зауыттарын шикізатпен қамтамасыз етуді міндеттеді. Тапсырма 38 күнде орындалып, Жезді кеніші марганец өндіруді бастады. 1943 жылға қарай кеніш майданға қажетті марганец кенінің оннан сегіз бөлігін (70,9 %) өндірді.
Мен осыған байланысты Ұлытау облысы әкімдігінің ұсынысын Ұлттық құрылтайдың хатшылығына тапсырдым.
– Мазмұнды әңгімеңізге көп рахмет!
Әңгімелескен Әлібек ӘБДІРАШ.
