1989 жылы қыркүйектің 22 жұлдызында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің сессиясында «Тіл туралы» Заң қабылданды. Бұл қазақ халқының басым көпшілігі көптен күткен құнды құжат еді. Бұл жағымды жаңалық жезқазғандықтарды да бір желпіндіріп тастады.
Таяуда оңтүстік өңірден іссапардан оралған Ұлттық құрылтай мүшесі, Қазақстанның Құрметті металлургі, Жезқазған қаласының Құрметті азаматы, «Қазақмыс» корпорациясы Ардагерлер ұйымының төрағасы, техника ғылымдарының кандидаты, Жезқазған қалалық «Қазақ тілі» қоғамының алғашқы төрағасы Төлеген БҮКІРОВПЕН кездесіп, тіл мәселесі төңірегінде сұхбаттасудың сәті түсті.
– Әдепкіде депутаттардың басым бөлігінің қалауымен қазақ тілі мен орыс тілі қанжығаласып, екеуі де «мемлекеттік тіл» болып қабылданғанын бүгінгі жас буынның білмеуі де мүмкін, – деп бастады ол әңгімесін. – Мемлекет және қоғам қайраткері, ақын Мұхтар Шахановтың жанкештілігі арқасында Заңның сол бабы екінші рет қайта дауысқа салынып, қазақ тілі – «мемлекеттік», ал, орыс тілі «халықаралық қатынастар» тілі болып қабылданды.
– Жоғарыда «жан алып, жан берісіп» қабылданған Заңды жүзеге асыру барысында металлугтер шаhарында қандай ахуал қалыптасты? Сол бір күрделі кезеңді еске түсіріп көрсек…
– Көптен күткен Заңның орындалуына ықпал жасау мақсатында Жезқазғанда1989 жылы қазанда бір топ тіл жанашыры «Ана тілі» қозғалысын құрды. Бастамашыл топтың құрамында инженер Болат Дүйсенбаев, ұстаздар Айжан Жүнісова, Жиенбек Сұлтанов, Роза Бекжанова, Қазира Жандәулетова, дәрігер Әбілқас Нұрлыбаев, жазушы Төкен Әлжантегі, аға балқытушы, Жезқазған облыстық Кеңесінің депутаты Әбдірахман Томпаев, қалалық ішкі істер бөлімінің қызметкері, милиция майоры Тілеуберген Кәрсембаев және тағы басқа азаматтар болды.
Ынталы топты қолдаушылар қатары тез көбейді. Енді Жезқазғандағы мекеме-кәсіпорындар мен оқу орындарында жиналыс өткізіп, бастауыш ұйымдар құру қажеттігі күн тәртібінде тұрды. Бірінші болып1990 жылы қаңтарда Жезқазған мыс қорыту зауытында жиналыс өтті. Оған қатысқан екі жүзден аса адамның арасында сөйлеушілер қатары көп болды, небір ұтымды ұсыныстар айтылды. Жезқазған қаласында «Қазақ тілі» қоғамдық ұйымын құру туралы ұсыныс бірауыздан қабылданды. Кәсіпорында бастауыш ұйым құрылды, төрағасы болып балқыту цехының конверторшысы Сапар Әубәкіров сайланды. Қалалық құрылтайға делегаттар ұсынылды. Бұдан кейін қаладағы басқа мекеме, кәсіпорындарда жиналыстар өтті.
– Кезек қалалық құрылтайға келсін. Сонымен…
– 1990 жылы наурызда Жезқазған қалалық құрылтайдың алғашқы жиыны өтті. Көп адам мінберге көтеріліп, өз ойын ортаға салды. Жезқазған қалалық партия комитетінің бірінші хатшысы Мұханбет Көпеев «Қазақ тілі» қоғамдық ұйымын құруды қолдайтынын және қала басшылығы тарапынан көмек көрсетілетінін айтты. Делегаттар бірауыздан Жезқазған қалалық «Қазақ тілі» қоғамдық ұйымын құру туралы шешім және қоғамдық ұйымның Жарғысын қабылдады. 37 адамнан тұратын басқарма, тексеру комиссиясына мүшелер сайланды. Наурыз мейрамын өз деңгейінде ұйымдастырып, өткізу туралы ұсыныс айтылды. Басқарма төрағалығына бірнеше азамат ұсынылды, бірақ, әртүрлі сылтауды алға тартып, барлығы келісімін бермеді. Бұл мәселе басқарманың кезекті отырысында қаралатын болды.
Бірақ, бір аптада екі рет жиналса да, төраға сайлаудың сәті түспеді. Әркім әртүрлі себеп айтты, ұсынылғандар қатарында менің де кандидатурам болды. Үшінші жиналғанда басқарма мүшелері мені көндірді, келісімімді бердім, қалалық «Қазақ тілі» қоғамдық ұйымы басқармасының төрағасы қызметін қоғамдық негізде атқаратын болдым.
– Төке, менің білуімше Сіздің кандидатура бастапқы ұсынылғандар қатарында да болды. Сонда бірден келісе салмай, неге «үшінші жиынды» күттіңіз?
– Ол былай болған. Бастапқыда басқарма төрағасы қызметін босалқы түрде атқаруы тиіс еді. Мені 1988 жылы Жезқазған мыс қорыту зауытының коммунистері есеп беру-сайлау жиналысында 11 үміткердің арасынан жабық дауыспен, бірінші турда хатшы қылып сайлаған. Сол кезде кәсіпорынның партия ұйымында 364 коммунист есепте тұратын.1990 жылы зауыттағы 12 бастауыш партия ұйымының кезекті есеп беру-сайлау жиналысында мені қайтадан хатшылыққа ұсынды. Бірақ, коммунистерге рахметімді айтып, басқа жұмысқа ауыстым. Зауыттың сирекметаллдар цехына бастық болып тағайындалдым. Ғылыми жұмыспен айналыстым, уақыттың тапшылығын айтып басқарманың 1992 жылғы сәуірдегі отырысында өтінішімді беріп, төрағалықтан босадым.
Ал, үшінші отырыста басқарма төрағасының орынбасары босалқы түрде қызмет атқаратын болып шешім қабылданды. Асқар Ермекбаев қоғамдық ұйым төрағасының орынбасары болып қызмет атқаруға дайын екенін мәлімдеді. Басқарма хатшылығына Айжан Жүнісова сайланды. Мен босағасын тізгінді Асқар Ермекбаев ұстады. Асекең Ана тіліміздің дамуына көп қызымет жасады. Асекеңнен кейін төраға Төлеутай Қазанғапов, Майра Мусина болды…
Ілгері озып кеттім бе? Қалалық «Қазақ тілі» қоғамы басқармасының төрағасы болып сайланысымен бекітілген жұмыс жоспарына сәйкес істі қолға алдым. Қала басшысы Мұхамбет Көпеев қалалық партия комитетінің ғимаратынан «Қазақ тілі» қоғамына екі бөлме берді. Әділет басқармасынан тіркеуден өтіп, қоғамдық бірлестік куәлігін алдық, банктен есепшот ашылды. Жұмыс жайлап жүре бастады.
– Алғашқы аяқалыс қалай болды?
– Наурыз мейрамын ұйымдастырып, өткізуге белсенді атсалыстық. Қаладағы бастауыш ұйымдар құрылмаған мекемелерде қоғамдық ұйымның жиналысын өткізіп, бастауыш ұйымдар құрылды. Ол кезде қалада екі қазақ және екі аралас мектеп, бір қазақ балабақша бар болатын. Мектептерде қазақ тілінде оқытатын сыныптар ашылуына күш салдық. Бұл бағытта басқарма мүшелері көп жұмыс атқарды. Бастауыш сыныптарға баратын баласы бар отбасыларымен кездесу өткіздік, жұмыстан бос уақытта үйлерді аралап, ата-аналардан баласын қазақ тілінде оқыту туралы өтініш жинап, қалалық оқу бөліміне тапсырдық. Сол жылы 4 орыс мектебінде қазақ сыныптары ашылды.
Жезқазған тау-кен металлургия комбинатының баланысындағы «Тюльпан» кафесін қоғамдық бірлестікке беру туралы ұсыныс-хатымыз қолдау тауып, аталмыш кафені алдық. Оның атын «Ақ Отау» деп өзгертіп, ұлттық тағамдар дайындап ұсынатын орынға айналдырдық. 1991 жылы мамырда қала ақсақалдарын шақырып қымызмұрындық беріп, батасын алдық. Осы айдың аяғына қарай қалалық «Қазақ тілі» қоғамы басқармасының бастамасымен мұсылмандар қорымында бірінші рет сенбілік өткізілді. Оны қоқыстан тазартып, қоршап, алдына арка салдық.
Орыс мектептерінде қазақ тілінде оқытатын сынып ашу одан әрі жалғасты. Кәсіпорындарда қазақ тілін үйрететін курстар ашылды. Қазақ тілін насихаттайтын түрлі іс-шара ұйымдастырылып, өткізіліп тұрды. Бірлестік мүшелері Роза Бекжанова, Тілеуберген Кәрсембаев, Әбілқас Нұрлыбаев, Жиенбек Сұлтанов, Қазира Жәндәулетова, Шүкір Молдағалиева, ерлі-зайыпты Мұратбек пен Рыскүл Медеубековтер, Төлеутай Қазанғапов, Нұрбек Төкеев, Әбдірахман Томпаев, тағы басқа көптеген белсенділер уақытпен санаспай, қыруар жұмыс атқарды. Олар – нағыз тіл жанашырлары еді.
– Төке, сөзіңізге қарағанда, төраға сайлау кезіндегі кішкентай кілтипан болмаса, қалған шаруа «май жаққан қасықтай» жүріп бергендей әсер қалдырады екен. Қарсылық, кедергі кездеспеді ме?
– Неге кездеспесін?! Бірақ, ашық қарсы шыққандар болған жоқ. Алайда, өзіміздің қызметте жүрген ағалардың арасынан көмек сұрай барғанда немесе «қазақ тілі курсын ашайық» деп өтініш жасағанда жылы рай таныта қоймағаны кездесті. Керісінше, ұжым басқарған басқа ұлт өкілдері, ішінде не жатқанын өзі біледі, қарсы келмей, қолдан келген көмегін жасады.
Айтпақшы, 1990 жылы мынандай бір жағдай болды. Қалалық «Қазақ тілі» қоғамы наурызда ресми түрде құрылды. Содан бір ай өтпей жатып қалалық партия комитетіне шақырады бірінші хатшы Мұхамбет Көпеев. Ордабай Исаевты, Зинаида Чумакованы, сосын «Қазмысқұрылыс» тресінен 1-2 орыс ұлтының өкілі (тегін ұмытып отырмын) бар, тағы біреулер болды басқа ұлттан. Көтерген мәселесі «Қазақтар мынандай қоғам құрып жатыр, бұл қалай?». Тиісті түсінік беруге тура келді, бәрі Заң аясында атқарылып жатқан шаруа екені айтылды.
Сол жылы шілдеде, ол кезде қалалық Кеңестің депутаты едім, Рыбачий елдімекенінен сайланғанмын, көңілге қонбайтын кейбір көшенің атын өзгерту туралы атқару комитеті мен депутаттардың бірлескен отырысында мәселе көтердім. Әрине, оның алдында жан-жақты дайындық жұмысы жүргізілді. Ақсақалдармен ақылдастық, қалалық «Қазақ тілі» қоғамымен келістік, тұрғындардың пікірін тыңдадық. Отырыста әртүрлі әңгіме айтылды, ең бастысы – отырыс қорытындысында ұсынылған 52 көшенің өзгерген атауын қалалық Кеңестің сессиясы бекітті. Сессияның шешімі екі облыстық газетте қазақша және орысша жарияланды.
Бір күні облыстық Кеңес атқару комитеті төрағасының орынбасары Сағындық Қожамсейітов телефон соғады. «Сендердің мыналарың заңсыз. Оны ономастикалық комиссия бекітуі керек» деп біраз әңгіме айтты. «Қате кетсе, қарарсыздар, түзетерсіздер» дедім. «Біз ономастикалық комиссияның отырысында қарадық, 49-ын бекіттік» деді. «Кімді алып тастадыңыздар?» деп сұрадым. «Ерденді, Ағыбай батырды, Бұзау болысты» дейді. «Олардың кінәсі не?» дегеніме: «Олар әлі ақталмаған» деген жауап алдым. Сонымен сөз тынды. «Бұған да шүкір!» дедім іштей.
1991 жылы наурыздың басында қала басшысы Мұхамбет Көпеев: «Тез келіп кетші!» деп шақырды. Сөйтсем, билік басында жүрген бірнеше ағамыз хат жазыпты. Сәтбаев қаласының бірінші хатшысы мен қалалық «Қазақ тілі» қоғамының төрағасы келісіп, Наурыз мейрамын ауа райы қолайсыздығына байланысты мамыр немесе маусым айында өткізу туралы. «Мынаны не істейміз?» деді. «Хатқа қол қойғандар мен қаланың активін шақыр, сосын сөйлесейік» дедім. Екі-үш күннен кейін жиналдық, біздің белсенділер де келді. Жоғарыдағы уәж айтылды, біздің қаладан да бірнеше адам көрші қаланың ұсынысын қолдап шықты. Сосын мен де сөйлеуге мәжбүр болдым. «Мәселе ауа райына тіреліп тұрса, Жаңа Жыл мен қарашада тойланатын Қазан төңкерісінің мерекесін де жазға ауыстырайық» деп, қатты-қатты айтып жібердім. Сосын артық әңгіме тиылды.
– Ұмытпасам, 1990 жылы көктемде қалалық «Қазақ тілі» қоғамының ұйымдастыруымен митинг өтті. Экологиялық мәселе көтерілді…
– Оның рас! Бірақ,1990 жылы сәуірде қалалық «Қазақ тілі» қоғамының басқарма отырысында қабылданған шешімдегі тақырып «Жезқазған аймағындағы саяси-әлеуметтік ахуал» еді. Ынталы топ мүшелері қала басшылығына ресми хат жолдады. Митинг ұйымдастыратын штаб құрылды. Штаб мүшесі болуға қалалық Кеңес депутаттары Т. Кәрсембаев, З. Сизова, Т. Шульц, Ж. Сұлтанов, А. Матишев, облыстық Кеңес депутаты Н. Төкеев, ҚазКСР Жоғарғы кеңесінің депутаттары Ж. Ыбыраев пен Л. Филоретова ниет білдірді, кейін митингіде сөйледі.
Митинг туралы ақпарат тез тарады. Ресми хат түскелі басшылардан маза кеткенін сездік. Әсіресе, облыстық партия комитетінің сол кездегі бірінші хатшысы Е. Ежиков-Бабаханов пен Жезқазған кен-металлургия комбинатының бас директоры Т. Урумов қатты мазасызданғаны анық еді. Митингіні өткізбеу үшін түрлі құйтырқы әрекетке барды. Тақырыбын өзгертпесе, рұқсат берілмейтінін мәлімдеді. Екіжақты келісіммен митинг тақырыбы «Аймақтың экологиялық мәселелері» деп өзгертілді. Сөйтіп, мамырдың аяғында Алғашқы құрлысшылар алаңында Жезқазған тарихында алғаш бейбіт митингі өтті.
Митингіні дайындау, оны өткізу – бөлек әңгіменің тақырыбы.
– Айтқан бүкпесіз, ашық әңгімеңізге көп рахмет! Сәтті сағаты соққанда митингіні дайындау мен өткізуді де тілге тиек етерміз.
– Келістік!
Әңгімелескен Әлібек ӘБДІРАШ,
Қазақстанның Құрметті журналисі.
