Биыл Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 80 жылдығы аталып өтіледі. Бұл мереке – майдан даласы мен тылда ерен ерлік пен еселі еңбектің үлгісін көрсеткен, ел тәуелсіздігі мен бейбіт өмірі үшін қаны мен терін төккен ата-бабаларымызға деген құрметтің нышаны. Осы маңызды күнге орай Ұлытау ауданы аумағындағы бұрыңғы «Комсомол» колхозының тарихы мен оның майдангерлері туралы айтуды жөн көрдім.
1927 жылдың желтоқсанында КСРО-ның ауыл шаруашылығын ұжымдастыру саясаты қабылданып, Қазақстанда 1932 жылы бұл процесс толық аяқталды. Осы жылдар арасында қазіргі Ұлытау ауданы аумағында «Комсомол» колхозы құрылды. Ол «Коммуна», «Сталин», «Большевик», «Лениншіл», «Қазақстан» тағы да басқа колхоздарымен бірге ауданның колхоз шаруашылық орталықтарының біріне айналды (КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Геодезия және картография Бас басқармасы 1944 жылғы шығарған № 19 картысында колхоздың атаулары жоғарыдағыдай көрсетілген. – Авт.).
«Комсомол» (Ақтұма) колхозы негізінен егіншілікпен айналысты, «Ақтұманың ақ бидайы» сортын өсірді. Сонымен бірге ет және сүт өндірісі қарқынды дамып, осы өнімдер Қарсақбай мен Кеңгір аудандарының экономикасының көтерілуіне үлесін қосты.
Ұжымдастыру және ашаршылық кезеңі халықтың тағдырына ауыр соққы болды. 1930 – 1933 жылдар аралығында Қазақстанда халықтың 40 пайыздан астамы ашаршылықтан қаза тапты. Осындай қиын кезеңде «Комсомол» колхозының мүшелері төзімділік пен қажырлықтың үлгісін көрсетті. Архив деректері бойынша, 1939 жылы колхозда 87 адам еңбек еткен. Олар егістік жұмыстарынан бастап, дайын өнімді аудан орталықтарына жеткізуге дейінгі барлық ауыртпалықты көтерді.
Сондай-ақ оқыңыз
Ұлытау ауданының мемлекеттік архивінде сақталған құжаттар бойынша 1939 жылы «Комсомол» (Ақтұма) колхозында 87 адам қызмет атқарған. Бұл мәліметтер (12 беттен тұратын тізім) колхоз мүшелерінің аты-жөні жазылған деректерді қамтиды. Архив құжаттарында әр колхозшы жұмыс күндеріне қарай 300 грамм бидай және аз мөлшерде ақшалай төлем алғаны, бұл мәліметтердің әрқайсысы олардың қолтаңбаларымен расталғаны көрсетілген. Колхоздың 87 мүшесінің тізімін латын тілінен қазақ тіліне Астана қаласы аударма бюросы 2024 жылдың 2 желтоқсанында аударды, түпнұсқасын нотариус Д. С. Қасымжанова тарапынан расталды (1939 жылғы архив деректері бойынша 87 колхоз мүшелерінің тізімі).
Соғыс басталғанда, «Комсомол» колхозының көптеген мүшелері майданға аттанды. Олар – Қашқын Айтмағанбетов, Әлиакпар Аппазов, Шөпен Досжанов, Нағызған Әбдіраш, Жұпарбай Әлкенов, Рамазан Баекенов, Бибол Жаңабаев, Бимырза Жаңабай, Мыңбай Құланов, Мұқан Шабанбаев. Соғыстан оралмағандар – Қашқын Айтмағанбетов, Әлиакпар Аппазов, Шөпен Досжанов Отанды қорғауда үлкен ерлік көрсетіп, Жеңістің жақындауына үлес қосты. Ал тылда қалғандар ауыр еңбектерін жалғастырып, майдангерлерге азық-түлік, жылы киім және басқа да қажеттіліктерді үздіксіз жеткізіп тұрды. Ата-бабаларымыз өз күштерін және жанқиярлық еңбектерін жалпы жеңіске арнап, ерлік пен өз Отанына деген сүйіспеншіліктің символына айналды. Олар тарихта із қалдырды, және олардың ерлігі ұрпақтардың мәңгі есінде қалады.
1939 жылғы «Комсомол» колхозының мүшелері (архив деректері бойынша): Айдарбек, Аққошқар Нияз, Аққошқар Қоңқа, Аппаз Әлиакпар**, Аппаз Әлім, Асылбек Айымжан, Атақан Амантай, Әбей Аймағанбет, Әбей Маңқыш, Әбей Өзипа, Әбей Рабиға, Әбдіраш Нағызған**, Әлкен Жұпарбай*, Әлкен Орынбасар, Бабыр Босжан, Бабыр Дастан, Бабыр Күләш, Баеке Рамазан*, Байеке Назымбек, Бегімбет Жантай, Бегімбет Жанабия, Бейсембай Тұрлан, Бейсенбай Саруса, Бекайдар Қожабек Бекетай Ережеп, Бекетай Ұлша, Бимен Әлмұқан, Божпан Айжан, Дәуімбай Ақайдар, Досжан Шөпен**, Досжан Балатай, Дүйсен Сейт, Еденбай Қасымбек, Еденбай Әнипа, Елтай Тілеу-берген, Есенкелді Үкібай, Есен Асылбек, Есен Күляш, Есет Шәмші, Жақып Ысқақ, Жантөре Жаңы, Жаңабай Бимырза*, Жаңабай Бибол **, Жолақ Жаңабай, Жүрен, Жүрен Үртай, Иса Қасенбай, Иса Ағия, Иса Әзі, Күреңбай Аппаз, Күреңбай Мақат, Күреңбай Мырқы, Күреңбай Оразалы, Күреңбай Үрпіш, Күреңбай Әуес, Күреңбай Күліш, Күреңбай Үміт, Қойшыбай Базарбай, Қонысбек Өксікбай, Қоңыратбай Серікбай, Құдабай Елтай, Құдабай Қырмызы, Құлан Мыңбай*, Құлан Алтыншаш, Отарбай Сүйінбай, Оразай Тілеулі, Марқан Бәтима, Матай Құрман, Матай Биғайша, Мырзабек, Отарбай Әніш, Райымбек Бабасан, Райымбек Сақып, Сатай Сейдахмет, Сатай Шақман, Сатай Балымжан, Сатай Шахвалым, Сатыбалды Оқас, Сүлеймен Асқар, Таубай Әжігелді, Таубай Әпия, Тәжі Баеке, Тәжі Сәлиқа, Үкібай Еспенбет, Үншібай Дүзбай, Үншібай Мәрия, Шабанбай Мұқан*, Шүрен Әмір болған екен (ҰОС* – қатысқан, ҰОС** – оралмаған,).
Өкінішке орай, «Комсомол» колхозында әр түрлі кезеңдерде жұмыс істеген колхозшылар бұл тізімде жоқ. Басқа да керек ақпарат архивтік құжаттардың мемлекеттік қорларда сақталмауымен байланысты болды. Мысалы, 1939 жылы Үншібайдың балаларының жастары былай болған: Жақсымбек – 17 жаста (Ел батыры), Сәрсенбек (Ботай) –12 жаста, Кеңес – 2 жаста. Көршілес болған Қасымбектің балалары: Жұмаділда – 12 жаста, Нұрғали – 10 жаста, Сәли – 2 жаста болған балашаға да, қарттар да есепке алынбаған.
«Комсомол» колхозының мүшелерінің еңбегінің арқасында уақыт өте келе колхоздың инфрақұрылымы халықтың тұрмысын жақсартуға өз ықпалын тигізді. Бұл жерде азық-түлік дүкені, мектеп, ұстахана, тері мен жүн жинау орындары жұмыс істеді. Колхоз шартты түрде үш бөлікке – жоғарғы, төменгі және орталыққа бөлінген. Орталық бөлігінде колхоз басқармасы орналасқан. Колхозда 60-тан астам тұрғын үй болған, ал тұрғындар саны 250-ден асқан. Мектепте оқу 1940 жылға дейін үш жылдық болып, одан кейін төрт жылдық бастауыш білім беруге ауысқан. Бастауыш сынып мұғалімдері Өтепберген Битабаров, Қасым Баймендинов және Боқанов болса, ұстаханада Маңқыш Әбеев, тері және жүн қабылдаумен Сейдахмет Сатаев айналысқан. Колхоздың астық қоймасы мен қырманын басқарған Қасымбек Еденбаев болған екен.
Колхоз мүшелерінің арасында соғысқа дейін және одан кейін еңбегімен танылғандар бар. «Комсомол» колхозының төрағасы болып 1890–1949 жылдары өмір сүрген Аймағамбет Әбеев сайланды. Ол колхоздың қалыптасуы мен ауыл шаруашылығының дамуына үлкен үлесін қосқан. Аштық кезінде ол диірмен жұмысын іске қосып, аудан тұрғындарын аштықтан құтқаруға көмектесті. Бұл халықтың рухын сақтауға және қиын-қыстау кезеңді еңсеруге сеп болды. Аймағамбет 59 жасында қайтыс болып, «Комсомол» колхозының зиратына жерленген.
1947 – 1949 жылы аудандарды қайта ұжымдастыру нәтижесінде «Комсомол» колхозының тұрғындары көршілес елді мекендерге қоныс аударуға мәжбүр болды. Бүгінде «Комсомол» колхозының аумағы қаңырап бос қалған. Жасанды жер серіктерінің суреттерінде тұрғын үйлердің, қора-қопсылардың және егіншілік алаңдарының іздері анық байқалады. Колхоздың бұрынғы зиратында жерленген соғыс ардагерлері, колхоз мүшелері мен олардың ата-бабаларының есімдері тарихи мұра ретінде ерекше маңызға ие. «Комсомол» колхозы – біздің халқымыздың қажырлы еңбегі мен ерлігінің көрінісі. Оның тарихы – ашаршылық, соғыс және қайта қалпына келтіру кезеңдеріндегі халықтың қайсар рухының айқын дәлелі.
«Комсомол» колхозының құрылғанына биыл 93 жыл, ал Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 80 жыл толады. Осы айтулы деректер аясында колхоздан (ауылдан) соғысқа аттанған боздақтар мен тыл еңбеккерлерінің есімдерін мәңгілікке сақтау мақсатында мемориалдық тақта орнату жобасын жүзеге асыру қажет.
Жобаның мақсаты – «Комсомол» колхозының тарихын, сонымен қатар тылда еңбек еткен және соғыста тер төккен жандар мен қаза тапқандар, із-түзсіз жоғалғандардың есімдерін мәңгі есте қалдыру. Осыған орай елінің болашағы үшін ерен еңбегімен және өмірде кеуделерін оққа тіреген ата-бабамыздың рухына арнап, бұрынғы «Комсомол» колхозының зират басына мемориалды тақта орнатқан дұрыс болар еді. Бұл естелік тек «Комсомол» колхозының ғана емес, елінің соғыс және бейбіт өмірдегі ерлігін ұрпақтанұрпаққа жеткізетін маңызды қадам. Ұмытылмас ерлік – ұрпаққа өнеге.
Ерғали Қасымбеков,
1985 – 1997 жылдардағы Жезқазған облысы ішкі істер саласының қызметкері.
Астана қаласы.
