Ұлы Отан соғысының ардагері, ауыл шаруашылығының білікті маманы, өңірде көп жыл басшылық қызметтер атқарған Сұлтан Хасенұлы Әменовтің есімі Ұлытау – Жезқазған жұртшылығы арасында қашанда ілтипатпен аталады. «Ұлық болсаң кішік бол» дегендей, ол кісі биік парасат, адамгершілік абзал қасиетімен, әсіресе ауыл шаруашылығы саласындағы іскерлік қабілетімен ел адамдарының зор құрметіне бөленген еді. Өмірден өткенінше қаламыздағы өз қатарларымен және үлгі-өнегесін көрген әріптес ізбасарларымен қарапайымдылық қалпынан танбай сыйласып өтті. Ұлы Жеңістің 80 жылдығы қарсаңында майданда от кешкен осындай ерен ер, жайсаң жан туралы еске ала отырып, көптен бері айтылып жүрген, тағылымы мол тұлғаның есімін ұлықтап, ел есінде мәңгі қалдыратындай бір ізгілікті іс атқарсақ деген ойымызды тағы да ортаға салғым келеді.
Сұлтан Әменовтің алғашқы еңбек жолдары өзі туып-өскен Қарағанды төңірегінде басталғанымен, «атқа мініп, айбыны асқан» 1962 жылдан бергі саналы ғұмырының дені Жезқазған – Ұлытау өңірінде өткен болатын. Ол 1924 жылы қазіргі Бұқар жырау, бұрынғы Тельман ауданының 6-ауылында өмірге келген еді. Мектептің сегізінші сыныбында білім алып жүрген кезінде ФЗО-ға шақырылып, 16 жасында өндіріске қажетті мамандық бойынша оқыды. Оны бітірісімен Қарағандының Киров атындағы шахтасында моторшы болып еңбекке араласты. Соғыс оты өршіп, ел басына қатер төнген 1942 жылдың тамызында қаршадай 18 жасында әскерге алынды. Алматыдағы жаяу әскер училищесінде минометші мамандығын меңгеріп, 1943 жылдың қаңтарында майданға аттанады. Оңтүстік-Батыс майданындағы 24-полк құрамында дұшпанмен кескілескен ұрыстарға қатысты. Атқыштар батальонының командирі дәрежесінде Орёл – Курск шешуші шайқастарының бел ортасында болды. Қан майданда ғы осындай шайқастардың бірінде гвардия аға сержанты Сұлтан Әменов сол аяғынан ауыр жарақат алып, Горький облысындағы әскери госпитальда ұзақ уақыт емделуіне тура келеді. Алайда, бұдан әрі әскери қызметке жарамсыз болып, ІІ топтағы соғыс мүгедегі ретінде елге оралады.
Енді шахтаның ауыр жұмысына жарамайтын болғандықтан «Карагандашахтастрой» тресінің жанындағы бухгалтер-экономистік 6 айлық курста оқиды. «Казгеологияда» жұмыс істейді. Жоғары білімді мамандық алуға деген құштарлықпен Сұлтекең 1949 жылы Алматыға аттанып, зооветеринарлық институтқа оқуға түседі. Оқуын ойдағыдай бітіріп келіп, 1954 жылы туған ауданының Ростовка МТС-де бас зоотехник болып істеп, іскерлігімен, ұйымдастырушылық қабылетімен ерекшеленеді. Одан соң Тельман аудандық партия комитетінің екінші хатшысы болып сайланады. Осы қызметін абыройлы атқарған Сұлтан Хасенұлы 1962 жылдың сәуір айында Жезқазған аумақтық өндірістік және ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау басқармасының бастығы болып біздің өңірге келген еді. Бұдан кейін 1965 – 1970 жылдар аралығында Жезді аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болды. Міне, осы кезеңдерден бастап мен Сұлтекеңнің қызметімен де, басшылық ерекшелігімен де етене жақсы таныс болған едім.
Алматы зооветинститутын 1963 жылы бітірген 8 жас маман туған өңірге жолдамамен келгенбіз. Сол уақыттарда Хрущевтың реформаларына байланысты аумақтық ауылшаруашылығы басқармасы құрылып, орталығы әуелде Жезқазғанда болды. Біз институт бітіріп келгенде Жезді поселкесіне көшіп барған екен. Аумақтық басқарманың ролі аупарткомның бірінші хатшысының ролінен де жоғары. Соған орай келген жас мамандарды аумақтық басқарма басшысы қабылдады. «Жоғары білім алып, туған өңірге келулерің дұрыс болған. Аудан шаруашылықтарының келешегі сендердің қолдарыңда. Оқу бітірдік деп, өндірісте жүрген басшылармен кеуделесіп, таласып жүрмеңдер. Тіл табысып істеңдер. Сендердің болашақтарың алда, әлі директор да, басқа үлкен қызметте де боласыңдар» деп, Сұлтан Хасенұлы ақ тілегін білдіріп, әрқайсымызды тиісті шаруашылықтарға жіберді.
Сондай-ақ оқыңыз
Айтса айтқандай, ол кезде жоғары білімді мамандардың аса көп емес кезі. Кейбір кеңшар директорлары орта білімнен кейін шамалы курста оқып, өмірлік іс-тәжірибелерімен шаруашылықтарын дөңгелетіп отыратын. Мен «Аманкелді» кеңшарында әуелде ферма зоотехнигі, кейін бас зоотехник болдым. Ауданға ай сайын есеп беруге келгенімізде бүкіл мамандарды Сұлтекең арнайы өзі жарты сағатқа қабылдайды. Шаруашылықтарды жиі аралап жүретіндіктен, көлденең жатқан бос шөпке дейінгі барлық жағдайды жақсы білетін. Сүттің таза болуына мән беретін, мал тұқымын асылдандыруға қатысты нақты міндеттерді алға қоюмен қатар, байқаған кемшіліктерді жедел жөнге келтіруді тапсыратын. Келесі жолы оны міндетті түрде өзі барып тексереді. Сондықтан «қатырып қойдық» деп ешкім жалған мәлімет айтудан жасқанатын. «Шопан кітапшасында» есеп-қисапты дұрыс жүргізуге дейін қадағалап отыратын. Мамандарға мал шаруашылығын өркендетудің жаңа тәсілдерін енгізу жөнінде міндет жүктейтін. Еңбек адамдарымен емен-жарқын сөйлесе білетін қарапайым жан болатын. Кеңшар мамандарының үй, көлік жағдайларын жанашырлықпен қадағалап, қамқорлық жасап отырды.
Осылай аралас-құралас бір жылдай жұмыс атқарған кезімізде Сұлтан Хасенұлы Жезді аупарткомының бірінші хатшысы қызметіне тағайындалды. Ел ішіндегі, сондай-ақ жоғары жақтағы беделі де айтарлықтай еді. СОКП ХХІІІ съезіне делегат болып қатысты, 1967 жылы Жезді сайлау округінен Қазақ КСР-ы Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланды. Ұлытау, Жезді аудандарының тарихында мұндай мәртебеге жету бұған дейін болмаған-тын. Депутат ретінде өңірдің өркендеуіне өлшеусіз үлесін қосты. Депутат әрі бірінші хатшы болып жүрген кездегі аудан жастарын оқыту жөніндегі жасаған бір ісі ерлікке парапар еді. Сұлтекеңнің тікелей қолға алуымен 1969 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) ректоры З. А. Закарин бастаған көшпелі комиссия Жезді кентіне келіп емтихан қабылдады. Аудан көлемінен сол жолы 30 мектеп бітіруші университетке қабылданды. Айтса айтқандайын, алғаш бірге оқу бітіріп келіп Сұлтекеңнің алдынан өткен жас мамандар бұл кезде сақаланып, Белгібай Қапанов «Байқоңыр» кеңшарының, Бақыт Смаилов «Сарысудың», Шахман Асансейітов «Алғабастың», Сабыр Омаров «Ұлытау» кеңшарының директорлығына тағайындалған-тын. Білікті басшы С. Әменов жас кадрларды өсіріп, жетілдірумен қатар ауданда бірнеше жаңа кеңшарлардың құрылып, шаруашылығының қалыптасуына айтарлықтай еңбек сіңірді.
Мен кейін аудандық ауыл шаруашылығы басқармасының бас зоотехнигі, үш жылдай «Сарысу» кеңшарында партком хатшысы болған кезде де Сұлтекеңмен араласып, еңбекті ұйымдастырудағы іскерлігі мен шешімталдығын көп көрдім. Ол кісі екі-үш жылдай Қарағанды облыстық ауылшаруашылық өнімдерін дайындау және сапасы жөніндегі мемлекеттік бас инспектор қызметінде болып, Жезқазған облысы ашылғанда ортамызға қайта оралды. Облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының бастығы болып келді. Бұдан кейін 1977 – 1984 жылдар аралығында Жезқазған облыстық жоспарлау бөлімінің бастығы, облыстық кеңес атқару комитеті төрағасының орынбасары болып абыроймен қызмет атқарды. Білімін жетілдірумен ұдайы айналысып, КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитеті жанындағы экономикалық курсында, Ауыл шаруашылығы министрлігінің шаруашылықты басқару мектебінің тыңдаушысы ретінде ерінбей барып оқып келетін. Сегіз мәрте облыстық және аудандық кеңестердің депутаты болып сайланыпты. Еңбектегі зор жетістіктері үшін екі мәрте «Құрмет белгісі» орденімен, ондаған медальдармен марапатталған еді. Сондай-ақ, майдан жорығындағы сұрапыл күндерінің өтеуіндей, омырауында бірінші дәрежелі Ұлы Отан соғысы ордені, «Ерлігі үшін» және басқа да көптеген медальдары жарқырайтын.
Сұлтан Хасенұлы 1985 жылы құрметті еңбек демалысына шыққаннан кейін де қарап отырған жоқ. Қоғамдық жұмыстарға белсене араласты. Жезқазған облыстық соғыс және еңбек ардагерлері кеңесінің төрағасы болды. Осыдан 15 жылдай бұрын 87 жасында Сұлтекең өмірден өтті. Тұлпар уақыт өтіп барады. Өңірімізге ерекше еңбек сіңірген жанға лайықты құрметімізді көрсетсек деген ой ол кісімен қызметтес болғандардың көбін мазалайтыны анық.
ӘҢГІМЕНІҢ ТҮЙІНІ:
Жезқазған қаласындағы Ардагерлер ұйымының басшылары және қоғамдық өмірге белсене араласып жүрген бір топ ардагерлер 2013 жылдың тамыз айында сол кездегі қала әкімі С. Шайдаровқа хат жазып, Сұлтан Әменовтің есімімен қаладағы бір көшені атау туралы өтініш білдірген едік. Осыған байланысты қала әкімінің орынбасары Б. Аханов: «Аса көрнекті мемлекет және қоғам, ғылым, мәдениет қайраткерлерінің және Қазақстан Республикасына еңбек сіңірген басқа да жеке адамдар қайтыс болған күннен бастап кемінде бес жыл өткен соң олардың есімдерін беру мәселесі қарастырылады. Осы заң талаптарына сәйкес сіздердің ұсыныстарыңызды облыстық ономастика комиссиясына жолдау әзірше мүмкін емес» деп жауап берген-тін. Біз уақыт өте келе осы ұсынысымызды 2016 жылы сол уақыттағы қала әкімі Б. Ахметовке де жолдаған болатынбыз. Алайда, осы мәселеге ол жолы да түбегейлі көңіл бөлінбеді.
Биыл еліміз Ұлы Жеңістің 80 жылдығына орай соғыс ардагерлерінің есімдерін жаңғыртып, құрмет көрсету бағытында көптеген шараларды қолға ала бастады. Осы орайда майдангер, ерен еңбегімен, өнегелі қызметімен аймағымызда айрықша танылған Сұлтан Хасенұлын еске алып, лайықты құрмет жасаса дейміз. Мәселен, Жезқазғанда Пирогов көшесі бар. Он тоғызыншы ғасырда өмір сүрген орыстың хирургі Николай Пироговтың есіміне берілген болуы керек. Осы көше С. Әменовтің атына беруге әбден лайықты. Онсыз да Ресейдің он бес-шақты қаласында Пирогов көшесі бар көрінеді. Сұлтан Әменовтің өңірдегі ерен еңбегін білетін және оны жоғары бағалайтын ардагерлер қауымы ол кісінің есімін аталған көшеге беру туралы мәселені жете қарастырып, қала әкімдігі тарапынан оң шешім жасалуын сұрайды.
Қадыр қажы ҮҢГІТБАЕВ,
Ұлытау облысының Құрметті ардагері,
Жезқазған қаласының Құрметті азаматы.
(Сурет облыстық тарихи-археологиялық музей қорынан алынды).
