Кенжеболат Махмұтұлы өзі өмірге келген Жезқазған өңірінде ғана емес, республикалық деңгейде қоғамдық және мемлекеттік қызметтерде айшықты қолтаңбасын қалдырған, Тәуелсіздіктің тұғырын нығайтуға зор үлесін қосып келе жатқан азамат. Ұлытау ауданы әкімінің орынбасары, Жезқазған облыстық «Білім» қоғамы, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының облыстық ұйымының төрағаларының орынбасары болып, талай игі істердің басы-қасында жүрсе, елордасында да ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің БАҚ басқармасының бастығы, «Казахстанская правда» республикалық газеті бас редакторының орынбасары, «Заң АК» ашық акционерлік қоғамының Астана қаласындағы өкілдігінің жетекшісі, «Қазақстан»РТРК» АҚ төрағасының бірінші орынбасары, «Қазақпарат» ұлттық компаниясы» АҚ вице-президенті, «Sunna.kz» ақпараттық агенттігінің бас директоры, «Еуразия+ОРТ» бас директорының кеңесшісі, Республикалық «Бас редакторлар клубы» қоғамдық бірлестігінің президенті қызметтерін атқарып, абырой биігінен көріне білді.
– Кенжеболат Махмұтұлы, ел Тәуелсіздігінің 30 жылдығымен тұспа-тұс келген 70 жас мерейтойыңыз құтты болсын! Ата-бабамыз аңсаған азаттыққа қол жеткізген кезде қырықтың қырқасына шыққан, біліміңіз бен біліктілігіңіз арқылы туған жеріңіздің көркеюіне атсалысқан азамат болдыңыз. Қоғамдық ұйымдарда да еңбек етіп, мемлекеттік қызметті де абыроймен атқардыңыз. Тәуелсіздіктің тұғырын биіктетуде өз қолтаңбаңыз бар. Өзіңіз бастамашы болған бірқатар маңызды саяси-әлеуметтік жобалар, оларды жүзеге асыруда қолдау көрсеткен жандар туралы айтсаңыз?
– Хакім Абайдың: «Әуелі құдайға сыйынып, екінші өз қайратыңа сүйеніп, еңбегіңді саусаң, еңбек қылсаң, қара жер де береді, құр тастамайды» деген сөзі бар. Ал Чеховтің өмірлік кредосы: «Ерінбеу, жалықпау, күресу, іздену, өзіңді өзің қор санамау, құдайдан басқаға табынбау» екен. Сондықтан өз ақылың мен еңбегіңе сүйенгеннен абзалы жоқ деп санадым да, осынау қарапайым ұғымды басшылыққа алып, шама-шарқыма қарай көңілдегі үлкен арман, ұлы мақсатты ұштау үшін үзбей еңбек еттім. Осы орайда, өткеннің өрнегін, бүгіннің бергенін санаға салып, салмақтап қарасаң, тиегі ағытылып, тілі шешіліп, көптеген жайт көңілдің тақтасына түсе қалады. Атап айтқанда, 1991-1993 жылдары Жезқазған мемлекеттік мүлік және жекешелендіру аймақтық комитетінде, 1993-1997 жылдары Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының Жезқазған облыстық ұйымы басқармасында, 1997-1998 жылдары Ұлытау ауданы әкімшілігінде қызметтер атқарғанда ел экономикасын нарыққа бейімдеуді, қазақ тілін мемлекеттік тіл дәрежесіне сәйкестендіруді, тарихтың талқылы да тартысты кезеңінде қазақ халқының кеткен қапысын түгендеп, еліміздің еңсесін көтеруді, ұлттық рух пен ұлттық сананың кемелденуіне, ұлттық салт-дәстүріміз бен мәдениетімізді сақтауға, бағалауға, дамытуға серпін беруді жүзеге асыру және насихаттауды мақсат тұттым. Әрине, мұндай ауқымды жұмыстарды атқаруда адамгершілігі зор, парасат-пайымы терең, зейіні зерек, зерделі азаматтардың көмектері мол болды. Мәселен, киелі Ұлытауды дүйім жұртқа танытуды көздеген «Ұлытау» ұлттық, әдеби, мәдени, тарихи-этнографиялық журналын қасиетті жердің сан ғасырлы тарихында тұңғыш рет өмірге әкелуге сол кездегі аудан әкімі Серік Тілеубайұлы, танымал журналист және жазушы, Ұлытау ауданының Құрметті азаматы Батырбек Мырзабеков үлкен үлес қосты. Сондай-ақ, Ұлытау өңірінің тарихи-мәдени дүниелерін, көне әдеби мұраларын қамтитын толық көлемді бейнефильмді жасау мақсатында арнайы ұйымдастырылған әуе десантының жұмысының сәтімен аяқталуына Жезқазған әуежай басқармасының басшысы Рысмағамбет Игіліков пен белді қызметкері Жақангер Рымбаевтың, Жезқазған облыстық телерадиокомпаниясында сол кезде қызмет жасаған білікті маман-телеоператор Сергей Майковичтің ықпалы айтарлықтай болды. Түптеп келгенде, бұл іс-шаралар бүгіндері Ұлытауға мән беріліп, оны Халықаралық туризм орталығы ету туралы шешім шығарылуына игі әсер етті десек қателесе қоймаспыз.
Кезінде қазақ тіліне қатысты мәселелер төңірегінде құдды арыстан баққан ауылдай алыс-жұлысы, айтыс-тартысы, арбасуы әрі айқасуы жетіп артылатын. Ал мұндай ортаға рухы мықты, жүрегі түкті, төзімі зор, ұлтым деп ұйқысы қашып, жұртым деп жабығатын, елін ерекше сүйетін адамдар ғана атының басын бұруға тәуекел етері шындық. Бүгінгі күннің биігінен қарасақ, осындай санаулылар санатының төрінен табылған Жезқазған мыс қорыту зауытының, Жезқазған байыту фабрикасының, Жезқазған құю-механикалық зауытының, Батыс Жезқазған кенішінің «Қазақ тілі» бастауыш ұйымдарының төрағалары Мырқы Асқарұлы, Жақан Махмұтұлы (марқұм), Темеш Молдабеков (марқұм), Мұса Тілеуов, Жезқазған облыстық телерадиокомпаниясы басшысы Сәбит Байдалин (марқұм), Сәтбаев қалалық және де Ағадыр аудандық «Қазақ тілі» қоғамы төрағалары Қойшыбек Тоқтамысов (марқұм) пен Өмір Кәріпұлы, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы Жезқазған облыстық ұйымының жауапты хатшысы Дина Рамазанқызы, Жезқазған қалалық «Қазақ тілі» қоғамының төрағалары болған Төлеген Бүкіров пен Асқар Ермекбаев тәрізді азаматтарды атап өткен жөн. Нәтижесінде, мемлекеттік тілмен етене табысуға бағытталған бірқатар іс-шараларды жүзеге асыруға мүмкіндік туды. Нақтырақ айтқанда, «Мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту жолдары» ғылыми-практикалық конференциясы, «Туған тілдің тұғыры биік болсын» деп киелі Ұлытаудан исі қазаққа ұран тастаған Тележаңғырық, «Іс қағаздарын қазақшаға көшіруге дайындық барысы» атты аймақтық семинар-кеңес – солардың бір парасы ғана. ҚР Ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде істеген жылдары марқұм, талантты журналист Светлана Галиевамен бірлесіп жасаған «Астана – жастар көзімен» атты шағын ғана жобасын кейіннен жастардың «Еуразия сақинасы» халықаралық ақпараттық форумы деңгейіне дейін көтеріп, Риддер қаласында Тұңғыш Президент Н.Назарбаевтың қатысуымен, ал Мәскеуде ТМД елдерінің жас журналистерімен медиа саласының өзекті мәселелерін талқылаудың сәті түсті. Республикалық «Казахстанская правда» газетінде қызмет жасаған тұста Оңтүстік Қазақстандағы Өгем сілеміндегі Батыс Тянь-Шан тауларының біріне «Казахстанская правда» шыңы» атауын беру туралы акцияны ұйымдастырған едім. Бұл жөнінде «Время жить и творить» деген кітабымның «Восхождение» тарауында жазылған. Ең бастысы, сол жолы сәті түсіп, әріптестеріммен бірге 4034 метр биіктікке көтеріліп, идеям іске асты. Сондай-ақ, Бас редакторлар клубына басшылық жасаған кезімде Қазақстан Журналистер одағымен бірлесе отырып Тәуелсіз еліміздің тарихында тұңғыш рет «Қазақстан журналисінің этикасы» қабылданғанын айтқан жөн.
– Қат-қабат жұмыстардың арасында шығармашылықпен де айналысып, бірнеше кітаптар жаздыңыз. Қандай тақырыпқа қалам тербесеңіз де өскелең ұрпақ бойына ертеңге деген сенім мен отаншылдық қасиеттерді қалыптастыру, өткен мен бүгінге алтын көпір болар өрелі дүниелерді ұсынып келесіз. Қазір қоғамда материалдық байлыққа ұмтылу белең алып тұрғанда, жас буынды қалай рухани құндылықтарды құрметтеуге үйрете аламыз?
– Бақытжан Раисова деген алтайлық ақын қыз бар. Оның ішкі дүниесіне кез келгеннің ауызына түсе бермейтін кемел ой, келісті өрнек, тың тіркестер тән. Жазғандары керемет. Өлеңдерінің бірінде «Тектілік пен тексіздіктің арасын, көміп кетті ақша деген борасын» депті. Расында солай. Құлқынның құлдары бұрын да болған. Қазір мүлдем үдеп бара жатыр. Мұны құлқындемия демеске шара жоқ.Бұл індеттің емі – жастардың бойына имандылықты сіңіру.Сонау атамзаманнан бері қариялар жас өскіндерге алғысын «Иманды, ырысты» бол деп берді. Яғни иманды ырыс байлықтан жоғары қойды, осыны бала санасына сіңірді. Шырық бұзғандарды «Не деген имансызсың» деп сөкті. Ол дәуірлерде қарғыстың ең ауыры еді. Аталарымыздың айтуынша иман адамның жүрегінен орын алып, көкірегінде сақталуы тиіс. Иә, адам білімді болуы мүмкін, бірақ жүрегінде көз болмаса (иманы болмаса) оның білімі ізгілікке арналмайды, керісінше, өз атағын, байлығын асырып, үрім бұтағы үшін «жақсы өмір» жасап кетуге арналады. Адам өзін жегідей жеген эгоистік пиғылдың құлы болмас үшін, әлбетте, рухын жетілдіріп отыруы тиіс. Бұл – тек рухани тазаруға бет бұру арқылы жүзеге асатыны анық. Бұлай болмаса жексұрын әдеттер жаулап алып, адамдар бір бірінің өмірін бұзып, ежелгі римдік драматург Плавт айтқан, кей кезде ағылшын философы Томас Гоббс қайталаған «Адам адамға қасқыр» деңгейіне түседі. Жүсіп Баласағұн да: «Адамда жақсы қасиеттер болмаса, оған бақыт та, бақ та қонбайды» деп ескерткен.
Сондай-ақ, дүниеге құштарлықтың емі – шүкір әрі тәуба. Ендеше, қазіргі сананы ақша билеген заманда қазақ болып қалу үшін бұл қасиеттер ауадай, судай, күндей әрдайым керек. Ішкі жан сарайы мөлдір адам ғана түрлі пәндәуи қылықтардан ада болады. Сондықтан ақыл-ойды өсіретін, білім әрі біліктілікті молайтып, жанашырлықты, мейірімділікті, имандылықты тереңдететін істерге бір кісідей атсалыссақ жас буынға рухани құндылықтарымызды құрметтеуге, үйрете түсеріміз сөзсіз. Тәрбие, тіл, өнеге бесіктен, отбасынан, балабақшадан, мектептен басталатыны белгілі. Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының: «Әуелі біз елді түзетуді бала оқыту ісін түзеуден бастауымыз керек» деп ескертуі мүлдем бекер емес. Демек, ұлттық мектептерде бүгінгі ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу – ең басты міндет болып саналуы қажет.
Әрине, ешкім жаман мінезбен, қаскөй көзқараспен келмейді. Сәби кезінде бәрі таза. Адамның мінез-құлқы, өмірге деген көзқарасы оның өскен ортасына байланысты. Біздер күн иісі сіңіп, жусан иісі аңқыған қазақи топырақта өстік. Сондағы қариялардың жоғары білімі болмаса да, сол сауаттан артық даналығы мен өмір тәжірибесі болған. Сол даналық бізді аялады. Осындайда, өткен ХХ ғасырдың басында өмірге келіп, зейнетінен бейнеті басым тіршілік кешкен ата-анамды еріксіз есіме аламын. Әкем Махмұт өле-өлгенше ораза, намазын қаза қылмаған, адам баласына зәредей қиянат жасамаған, арамнан ас ішпеген, ғайбат сөйлемеген, ерекше тақуа кісі болды. Анам Шархия болса, жоқ-жітікке, ағайынға қайырымды, қолы ашық еді. Ол кісілердің берген тәлім-тәрбиелері біздің өмір белестерін бағындырудағы ең негізгі және басты сүйенішімізге айналды. Олардың: «Адамды алға сүйрейтін тек қана адал еңбек. Жұмыстың жаманы жоқ. Еңбек етуден қашпаңдар. Еңбек те ерінбегенді ұнатады. Біреудің ала жібін аттаушы болмаңдар. Маңдай терің төгілмей үйіңе береке кірмейді» дегендері қарашаңырақта біз жиі еститін әңгіме болатын.
Әлі есімде, 1960-жылдың ортасында бізден теміржолмен арнайы вагондарға артып, басқа аймаққа пресстелген шөптерді жөнелту қажет болды. Бұл жұмысқа біраз адам жегілді, ақысына сол шөп белгіленді (шарт бойынша берілуге тиіс шөптің мөлшері тиелген вагонның санына қарай байланысты болды). Ел болғасын әртүрлі адамдар бар. Біреулер вагонның бет жағын ғана қалқайтып, артық шөп алу үшін қулыққа барды. Біздің де осындай тірліктерге бастайтын әрекетімізді әкем бірден тыйып тастап отыратын, ал өзі вагондарды кенересіне дейін нығыздап толтыратын. Әкемнің сондағы: «Біреуді алдасаң обалына қаласың, бұдан өткен күнә жоқ. Адамды алдауға болар, Құдайды алдай алмайсың!» деген сөздері мәңгі есімде қалыпты. Иә, ар-ұжданмен өмір сүріп, қоғам игілігі үшін еңбек еткенге не жетсін!
– Сөз бен істің бірлігі болған кезде қоғам дамиды, ел өркендейді. Жоғары мінберлерден тіліміз жайлы толғамды ой айтатын кейбір азаматтарымыздың отбасындағы ұрпағының бірауыз ана тілінде сөйлей алмауы жаныңа бататыны рас. Өзіңіздің отбасындағы ұлттық құндылықтар,тәлім-тәрбие жайлы тоқталсаңыз?
– Сауалыңыздың астарын түсініп отырмын. Жезқазған мемлекеттік мүлік және жекешелендіру аймақтық комитетіндегі әжептәуір қызметімнен «Қазақ тілі» қоғамына өз еркіммен келгенімде көптеген азаматтардың: «көлден кетіп, шөлге келгенің қалай?» деп таңғалыс білдіргендері есімде. Жаңалық ашпай-ақ қояйын, өз қандастарымыздың өз ана тіліне немқұрайлы қарауы, мүдделілік танытпауы, өзгенің сойылына айналып, қыңыр, қисық пікірлер айтып, аяқтан шалғаны өзін сыйлайтын кез келген азаматтың намысын оятары анық. Мұны айтпаса да болар ма еді. Алайда, «Данадан қанып сөздің бұлағына, Наданның құйса болар құлағына» дегендей, ондайларға дер кезінде тосқауыл қоймасақ, ананың сүтінен, әкенің мейірімінен жаралған тіліміздің көктемейтіні анық. «Адамға екі нәрсе тірек тегі: Бірі – тіл, бірі – дінің жүректегі» депті Баласағұн. Сондықтан шығар, отандастары француз ойшылы Сенан де Мейанның: «Өзге тілде сөйлетін ұлт біртіндеп өзінің төл болмысын жоғалтады» деген ескертуін ешбір ұмытпайтын көрінеді. Бүгінде Франция төл ұлт ерекшелігінің ең соңғы кепілдігі ретінде, өз тілін сақтауға бар күшін салуда. Сөйтіп, өзінің мәдениеті мерейін қамтамасыз етуге арналған бүкіл қаржысының жартысын француз тілінің өрісін кеңейтіп, нығайтуға жұмсайды екен. Мұндай тәжірибе көршілес Ресей мемлекетінде де бар. Халықаралық деңгейдегі ең ірі тілдерге қатысты мұндай қамқорлықтарға қарап, отбасы, ошақ қасынан алыстай алмай, тойдың тілі ғана болып жүрген біздің мемлекеттік дәрежедегі, бірақ мемлекетке қажеті шамалы қазақ тілінің болашағына қалай алаңдамассың?! Осы ретте Қоғамдағы атқарылған қызметімнің шет жағасы жоғарыда айтылды. Ал отбасыма келер болсам, балаларым мектепті де, жоғары оқу орындарын да қазақша бітірді, қазір немерелерім қазақ мектептерінде білім алып жүр.
Алайда, бүгінгі Қазақ қоғамының тіршілігі – орысша ортаға бейімделген. Осыған байланысты бір мысал келтіре кетейін.Елордада биыл ашылған №91 мектеп-гимназиясының Instaqram парақшасында берілген мәліметке сәйкес, мұнда жаңа оқу жылы қарсаңында, яғни 2021 жылғы 28 тамызда 1262 оқушы қабылданып, барлығы 55 сынып жиынтығы құрылды. Қазақ тілінде оқытатын сыныптар – 15 болса, орыс тілінде оқытатын сыныптар – 37. 0-ші сынып – 3. Бір айта кетерлігі, сол орыс сыныптарындағы оқушылардың басым көпшілігі қазақтың балалары. Бұл жағдай ұлты қазақ, тілі орысша ата-аналардың қалауы бойынша орын алуда. Жалпы алғанда, мұндай ахуал еліміздің ірі қалаларына да тән құбылыс болып тұр. Сөйтіп, қазақтардың өздері елімізде орыс тілдік ортаны қалыптастырып отыр. Осындағы №76 таза қазақ мектеп-лицейінің 1-сыныбында оқитын немеремді алуға барғанымда, ата-аналардың, әсіресе келіншектердің бір-бірлерімен тек орысша шүлдірлесіп қана қоймай, сабағын қазақша оқып шыққан балаларына орыс тілінде сөйлеп жатқандарын ылғи байқаймын. Шындап келгенде, қазақ баласының қазақ тілін білуі анасына тәуелді. Ақ сүтін берген ана өз тілін білсе, баласы сол ананың тілін білмейді деуге кім сене қояр екен? Анасы ана тілін білмесе, баланы неге кінәлаймыз? Тәрбие отбасында. Тәрбиенің қуаты туралы Жүсіпбек Аймауытов «Тәрбие» деген еңбегінде өте жақсы айтады: «Рум халқын атақты, күшті қылған кім? Тәрбие. Ескендірді данышпан хакім қылған кім? Аристотельдің тәрбиесі. Неронды залым қылған кім? Сенеканың қате тәрбиесі. Неміс жұртының ұлтшылдық бірікшілігі неден? Тәрбиенің қуаты. Адамды бұзатын да, түзейтін де тәрбие». Сондықтан ана мықты болуы керек. Ал әзірге амал нешік.
Сұхбаттасқан
Базаргүл Сейітжанқызы
